LAO LÀ GÌ?
TÌNH HÌNH BỆNH LAO TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM HIỆN NAY
Hiện nay, lao là bệnh nhiễm khuẩn chính và thường gặp nhất, ảnh hưởng đến khoảng 2 tỷ người tương đương 1/3 dân số thế giới. Mỗi năm có đến 9 triệu trường hợp mắc mới đưa đến 1,5 triệu trường hợp tử vong (theo ước tính 2016). Điều đáng nói là 90% các trường hợp mới mắc và tử vong gặp ở các nước đang phát triển. Khoảng 90% các trường hợp nhiễm khuẩn lao là tiềm ẩn không triệu chứng. Một phần mười các trường hợp này sẽ tiến triển thành bệnh lao có triệu chứng với một nửa số người sẽ tử vong nếu không được điều trị.
Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO) năm 2016, mỗi ngày vẫn có khoảng 4.100 người chết do lao so với bệnh AIDS là 3.300 người. Bệnh lao là bệnh truyền nhiễm gây chết người nhiều nhất trên thế giới, đặc biệt khi có sự đồng mắc lao và HIV. Theo báo cáo của WHO, năm 2018 Việt Nam đứng thứ 16 trong 30 nước có số người bệnh lao cao nhất trên toàn cầu, đồng thời đứng thứ 15 trong số 30 nước có gánh nặng bệnh lao kháng đa thuốc. Ước tính năm 2017, Việt Nam có thêm 126.000 người mắc lao và có 13.000 người chết do lao. Mặc dù công tác phòng chống lao đã đạt được những thành tựu đáng kể, bệnh lao vẫn còn đang là một vấn đề sức khỏe cộng đồng chính.
Tình hình dịch tễ lao kháng thuốc đang có diễn biến phức tạp và đã xuất hiện ở 90% các quốc gia. Năm 2017, trên toàn cầu ước tính tỷ lệ mắc lao đa kháng thuốc là 3,5% trong số bệnh nhân mới và là 18% trong số bệnh nhân điều trị lại. Việt Nam đang đứng trước những thách thức rất lớn khi đặt mục tiêu hoàn toàn chấm dứt bệnh lao vào năm 2030.
CÁC KỸ THUẬT CHẨN ĐOÁN VÀ PHÁT HIỆN LAO HIỆN NAY TẠI VIỆT NAM
Kỹ thuật soi trực tiếp (Nhuộm Ziehl-Neelsen): kỹ thuật này chỉ cho phép phát hiện vi khuẩn kháng acid (Acid-Fast Bacilli - AFB). Ưu điểm của kỹ thuật này là dễ thực hiện, kết quả nhanh, rẻ và có thể thực hiện ở mọi nơi. Nhược điểm là độ nhạy thấp (trung bình đạt 30 - 40% khi làm một mẫu bệnh phẩm, 65 - 75% đối với nhiều mẫu bệnh phẩm) nên cần soi từ 2 mẫu bệnh phẩm liên tiếp trở lên. Kết quả dương tính khi soi trực tiếp phụ thuộc chính vào số lượng vi khuẩn trong bệnh phẩm: số lượng vi khuẩn > 105 vi khuẩn/ml bệnh phẩm thì kết quả mới dương tính. Hơn nữa, kỹ thuật này cũng không xác định được tính kháng thuốc của vi khuẩn.
Nuôi cấy: là kỹ thuật xác định chắc chắn vi khuẩn lao (Bacilli de Koch-BK). Ưu điểm của kỹ thuật này là phân lập định danh được BK và làm kháng sinh đồ với các thuốc chống lao. Nhược điểm là thời gian có kết quả lâu, đắt tiền, đòi hỏi trang bị phức tạp hơn.
Kỹ thuật sinh học phân tử: là kỹ thuật khuếch đại acid nucleic (ADN và ARN) trong bộ gen của vi khuẩn lao như PCR, Realtime PCR... Tuy nhiên, phương pháp này đắt tiền, đòi hỏi trang bị phức tạp, hiện đại và cũng không thể xác định khả năng kháng thuốc của vi khuẩn lao. Gene Xpert: là tích hợp các kỹ thuật tách chiết, khuếch đại và đọc kết quả khuếch đại ADN, cho phép xác định sự hiện diện của vi khuẩn lao và gen kháng thuốc của chúng.
GIỚI THIỆU VỀ GENE XPERT Gene Xpert
Là một kỹ thuật đột phá tích hợp của 3 công nghệ (tách chiết DNA, khuyếch đại DNA và đọc kết quả) chỉ với một modul nhỏ. Kỹ thuật này cho kết quả nhanh, chỉ trong vòng 2 giờ và rất đơn giản cho người dùng. Đặc biệt hơn là máy cho kết quả kép, tức là cùng một lần trả lời sẽ cho biết có vi khuẩn lao hay không và có kháng với thuốc Rifampicin hay không.
Máy Gene Xpert 4 modul và Catrig xét nghiệm Xpert MTB/RIF
Gene Xpert được phát triển trong chương trình FIND (Foundation for Innovative New Diagnostics) giữa công ty Cepheild Inc và Trường đại học Y khoa New Jersey. Kỹ thuật này là bước đột phá trong chẩn đoán và hỗ trợ điều trị bệnh lao, đã được WHO chứng thực và khuyến cáo áp dụng từ tháng 10/2010 cũng như được khuyến cáo áp dụng trong công tác chống lao. Riêng ở Việt Nam, Bộ Y Tế đã có quyết định số 4921/QĐ-BYT ngày 26/12/2011 về việc ban hành quy trình triển khai xét nghiệm Gene Xpert trên toàn quốc đối với các cơ sở khám chữa bệnh kể cả lĩnh vực tư nhân để tiến tới xóa bỏ hoàn toàn bệnh lao.
MỨC ĐỘ PHỔ BIẾN CỦA GENE XPERT
Tính tới tháng 6/2019 đã có hơn 100 quốc gia sử dụng xét nghiệm Gene Xpert để chẩn đoán vi khuẩn lao. Riêng ở Châu Á - Thái Bình Dương tính đến nay Gene Xpert đã có mặt tại Campuchia, Trung Quốc, Đông Timor và Việt Nam.
Tại Việt Nam, theo thống kê của Chương trình Chống Lao Quốc Gia tính đến hết năm 2017 đã có 157 máy đặt tại các tỉnh, thành phố trong toàn quốc, dự kiến đến năm 2020 sẽ có 232 máy. Bệnh viện Phạm Ngọc Thạch hiện có 10 máy, Bệnh viện Đại học Y Dược có 1 máy với 4 modul đã được triển khai từ năm 2017 và hoạt động liên tục từ đó đến nay.
ĐỘ NHẠY VÀ ĐỘ ĐẶC HIỆU CỦA GENE XPERT
Kỹ thuật Gene Xpert MTB/RIF cho phép xác định vi khuẩn lao có độ nhạy rất cao:
- 99% đối với người bệnh xét nghiệm đờm dương tính
- 80% đối với người bệnh xét nghiệm đờm trực tiếp âm tính
- 91% đối với trường hợp người bệnh nuôi cấy dương tính
- 72,5% đối người bệnh nuôi cấy âm tính
- Độ đặc hiệu chung của xét nghiệm Gene Xpert là 98,3%
- Độ nhạy trong việc phát hiện kháng Rifampicin là 96,7%
- Độ đặc hiệu trong việc phát hiện kháng Rifampicin là 98,6%.
KẾT QUẢ GENE XPERT MTB/RIF CÓ Ý NGHĨA NHƯ THẾ NÀO TRONG VIỆC LỰA CHỌN THUỐC ĐIỀU TRỊ LAO?
Căn cứ vào kết quả xét nghiệm kháng sinh đồ hoặc các xét nghiệm chẩn đoán nhanh đã được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) chứng thực như Hain test, Gene Xpert MTB/ RIF... thì tiêu chuẩn chẩn đoán các thể bệnh lao kháng thuốc được xác định cụ thể gồm:
- Kháng một thuốc là trường hợp chỉ kháng duy nhất với một loại thuốc chống lao đầu tay khác Rifampicin.
- Kháng nhiều thuốc là kháng với từ hai loại thuốc chống lao đầu tay trở lên mà không kháng với Rifampicin.
- Lao kháng thuốc Rifampicin là kháng với kháng sinh Rifampicin và có hoặc không kháng thêm với các loại thuốc chống lao khác.
Thực tế ở nước ta hiện nay, 90% các chủng lao kháng Rifampicin có kèm theo kháng Isoniazid. Vì vậy, các trường hợp kháng Rifampicin thường được xem như đa kháng và người bệnh được tiếp nhận điều trị theo phác đồ đa kháng.
NHỮNG ĐỐI TƯỢNG NÀO NÊN CHỈ ĐỊNH GENE XPERT ĐỂ ĐƯỢC QUỸ TOÀN CẦU TÀI TRỢ?
Trong những ngày đầu tiên mới áp dụng, xét nghiệm Gene Xpert được áp dụng để chẩn đoán ban đầu cho những trường hợp mắc lao đa kháng thuốc, hoặc lao đồng nhiễm HIV. Về sau tại những nơi có tỷ lệ người mắc bệnh lao và HIV không cao, xét nghiệm Gene Xpert được Trung Tâm Chống lao Quốc gia đồng ý cho áp dụng trên những bệnh nhân xét nghiệm đờm trực tiếp âm tính, để tăng tỷ lệ phát hiện lao phổi AFB (-).
Cụ thể hiện nay theo công văn số 665/BVPTƯ ngày 16/4/2019 của Bệnh viện Phổi Trung Ương về việc sử dụng xét nghiệm Gene Xpert được mở rộng cho 4 loại bệnh phẩm là đờm, dịch rửa phế quản, dịch dạ dày, dịch não tủy với 3 đối tượng như sau.
- Đối tượng chẩn đoán lao gồm: (1) nhóm người bệnh HIV nghi ngờ lao, (2) Trẻ em nghi lao, (3) Nghi lao ngoài phổi (lao màng não)
- Đối tượng chẩn đoán lao đa kháng gồm: (1) Thất bại phác đồ không kháng R (Rifampicin), (2) Nghi lao/NB lao tiếp xúc với lao kháng thuốc, (3) Lao không âm hóa sau 2 hoặc 3 tháng điều trị phác đồ không kháng R, (4) Tái phát phác đồ không kháng R hoặc phác đồ kháng R, (5) Điều trị lại sau bỏ trị phác đồ không kháng R hoặc phác đồ kháng R, (6) Người bệnh lao mới/H, (7) người nghi lao có tiền sử điều trị thuốc lao trên 1 tháng, (8) người bệnh lao mới.
- Đối tượng khác: Lao phổi AFB âm.
Xem thêm bài viết tương tự tại đây.
