Đơn kim là loại cây rất thân thuộc tại vùng quê nông thôn Việt Nam, thường mọc hoang tại các bờ rào bụi rậm. Chính vì thế, từ xa xưa nhân dân ta đã biết sử dụng loại cây này như một vị thuốc vườn nhà để chữa nhiều bệnh khác nhau. Vậy cây Đơn kim có tác dụng gì với sức khỏe?
Giới thiệu về cây Đơn Kim
Tên thường gọi: Đơn kim
Tên khác: Cúc áo, quỷ trâm thảo, manh tràng thảo, tử tô hoang, đơn buốt, xong nha lông, râu bộ binh, phương phụng.
Tên tiếng anh: Hairy Beggarticks, Bidens alba, Spanish Needles, Coreopsis leucorrhea Lour, Bidens leucorrhea (Lour.) DC.
Tên tiếng trung: 小 白花 鬼 针, 鬼 针 草
Tên khoa học: Bidens pilosa L.
Họ: Cúc (Asteraceae)
Phân bố: Việt Nam, Trung Quốc, Ấn độ, Thái Lan, Mexico, Trung Mỹ, Caribe,…
Cây Đơn kim có tên khoa học là Bidens pilosa L., thuộc họ Cúc (Asteraceae), tên thường gọi ở Việt Nam là Đơn kim, đơn buốt, cúc áo hay một số tên gọi khác. Đây là loại cây sinh sống trên cạn, thường mọc hoang ở bãi đất trống, sau nương rẫy, ven đường đi,.. Chúng mọc thành từng quần thể dày đặc, sinh trưởng nhanh trong mùa hè.
Cây phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới, một ít ở vùng ôn đới và cận nhiệt đới, vì thế có thể bắt gặp chúng ở các nước như Việt Nam, Trung Quốc, Ấn độ, Thái Lan, Mexico, Trung Mỹ, Caribe,… Tại Việt Nam nói riêng, có thể bắt gặp ở khắp nơi tại miền Bắc và miền Trung.
Cách nhận biết cây Đơn kim chính xác
Đơn kim là một loại cỏ mọc hằng năm, thân thảo, cao từ 0.5 đến 1m. Thân mọc thẳng, đôi khi phân nhánh, không có rễ mọc ở các đốt. Cả thân và cành đều có những rãnh chạy dọc, có lông mịn. Thân cây nhìn chung có màu xanh lục nhưng đôi khi cũng có màu đỏ sẫm.
Lá cây mọc đối, cuống lá dài. Phiến lá kép gồm 3 lá chét có hình mác hoặc trái xoan, phía đáy hơi tròn, cuống ngắn, mép lá chét có răng cưa to thô, hai mặt nhẵn.
Cụm hoa hình đầu, màu vàng, mọc ở nách lá hay ở đầu cành. Cụm hoa có thể mọc đơn đơn hoặc thành từng đôi một. Những hoa ở ngoài bất thụ, xếp thành một hàng, xẻ 3 thùy nhỏ ở đầu. Hoa ở trong hữu thụ, hình ống màu vàng. Hoa ray bên ngoài màu trắng, bao quanh cụm hoa, gồm khoảng 5-6 hoa. Các lá bắc bao quanh đầu hoa và hoa ray xếp thành hai hàng, thuôn dài, dạng vảy, có lông.
*Chú thích:
Hoa ray (ray flower): Là hoa ở ngoài rìa của cụm hoa.
Lá bắc: Là lá biến dạng ở dưới mỗi hoa hoặc cụm hoa.Có thể tiêu giảm hoặc có màu sặc sỡ. Ở họ Cúc, bắc tiêu giảm và có nhiều lá tập hợp thành cụm tạo thành bao chung ở bên dưới cụm hoa.
Cây có quả bế, màu đen, hình thoi, 3 cạnh, không đều nhau, dài khoảng 1cm, phía trên có rãnh chạy dọc. Phía đầu quả có móc, có thể bám vào quần áo, da hoặc lông động vật. Mùa hoa quả của cây vào tầm tháng 3-5 và tháng 8-10.
Cây sinh sản bằng hạt. Khi quả rụng xuống, cây có thể nảy mầm ngay sau khi rụng. Nếu gặp điều kiện không thích hợp để nảy mầm trong 8 tuần, hạt sẽ không nảy và tồn tại trong một thời gian dài chờ tới khi điều kiện thích hợp.
LƯU Ý:
Ngoài cây Đơn kim với mô tả ở trên, nhân dân còn dùng một cây khác cũng với tên gọi là đơn buốt, đơn kim hay quỷ trâm thảo, cây này có tên khoa học là Bidens bipinnata L.. Cây này chỉ khác cây trên ở chỗ lá kép gồm nhiều lá chét (trên 3), cụm hoa hình đầu thường mọc 2 hay 3, cũng màu vàng.Hoa ray màu vàng. Lá bắc dạng vảy, có lông, thuôn dài.
Cây này được nhân dân dùng cùng một công dụng và một liều với cây phía trên. Ở Trung Quốc cũng thấy dùng cả hai cây nói trên.
Tác dụng của Đơn kim
Làm thuốc chữa bệnh trong các bài thuốc dân gian
Theo Đông y, Đơn kim có tính ấm, vị đắng, không độc, toàn cây có thể dùng làm thuốc, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, tiêu ứ huyết, tiêu sưng. Tất cả các bộ phận của cây, gồm toàn bộ cây, các bộ phận trên không (lá, hoa, hạt và thân) rễ đều được sử dụng làm nguyên liệu làm thuốc dân gian.
Để làm thuốc, Đơn kim thường được chế biến dưới dạng bột khô, thuốc sắc, nước sắc hoặc cồn thuốc. Nói chung, cây này được dùng dưới dạng bột khô hoặc cồn thuốc khi dùng bên ngoài và dưới dạng bột, thuốc sắc khi dùng làm thuốc chữa bệnh bên trong. Liều lượng dùng đường uống: thuốc sắc 4-16g; dùng ngoài: bất kể liều lượng.
Trong dân gian, cây có thể dùng để điều trị hơn 40 loại bệnh tật khác nhau liên quan tới rối loạn miễn dịch, rối loạn tiêu hóa, bệnh truyền nhiễm, ung thư, hội chứng chuyển hóa, vết thương,… Có thể kể tới là:
Các vấn đề về đường tiết niệu: Giúp lợi tiểu, trị tiểu ra máu, đái đục, đái buốt, đái dắt.
Các bệnh đường tiêu hóa: kiết lỵ, đau bụng, tiêu chảy, táo bón
Chống viêm, kháng khuẩn: viêm ruột, viêm kết mạc, viêm tai giữa, viêm ruột thừa cấp, viêm họng hạt, viêm dạ dày
Bệnh hen suyễn
Chống suy nhược
Bệnh tiểu đường
Đau đầu
Đau bụng kinh, kinh nguyệt không đều
Vết thương
Rắn cắn
.v.v.
Một số bài thuốc dân gian có sử dụng là:
– Trị mẩn ngứa: Lấy 100-200g Đơn kim nấu với 4-5 lít nước. Để nguội mang nước này tắm, bã cây thì xát kĩ lên vết mẩn. Thường chỉ dùng 1-2 lần là thấy kết quả.
– Trị đau mắt: Lấy lá tươi giã nát rồi đắp lên mi mắt bị đau.
– Chữa lỵ, cầm đi ỉa: Dùng 4-16g đơn kim dưới dạng thuốc sắc.
– Chữa viêm họng do lạnh: Đơn kim cả hoa và lá, kim ngân hoa, sài đất, lá húng chanh, cam thảo đất, mỗi thứ 10-15g. Đem sắc uống, ngày 1 thang chia 2 lần. Dùng trong 5-7 ngày.
– Chữa đau nhức do phong thấp: Dùng 30-60g Đơn kim rửa sạch, sắc nước uống trong ngày, chia 2 lần. Dùng 10-15 ngày.
– Chữa chấn thương phần mềm nhẹ, tụ máu đau nhức: Lấy cả hoa và lá đơn kim, lá cây đại, mỗi vị 10-15, đem giã nát rồi băng đắp vào chỗ đau, ngày 1-3 lần.
Làm trà thảo dược
Ở một số nước trên thế giới, Đơn kim được sử dụng như một loại trà thảo mộc và là một thành phần trong các loại trà thảo dược chữa bệnh. Người ta sử dụng chồi và lá của Đơn kim để làm trà. Có thể dùng tươi hoặc khô.
Làm thức ăn
Trong những năm 1970, Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc (FAO) đã thúc đẩy việc trồng Đơn kim ở Châu Phi vì nó dễ trồng, ăn được, ngon miệng, an toàn và nhiều dinh dưỡng.
Theo nghiên cứu, trong Đơn kim có chứa nhiều chất xơ, canxi, chất đạm, chất béo, phốt pho, sắt, carotene
Hoạt động chống ung thư
Theo các ghi chép cổ, cây có khả năng chống lại khối u. Ngày nay, nhờ sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật, một số nghiên cứu trong ống nghiệm cũng đã ủng hộ tuyên bố chống ung thư của chiết xuất và các hợp chất phân lập có các hoạt động chống lại nhiều loại tế bào ung thư khác nhau.
Tác dụng không mong muốn
Nếu mọc dại không kiểm soát, cây Đơn kim có thể làm giảm đáng kể năng suất cây trồng và gây nhiều phiền hà. Hơn thế nữa, cây có tốc độ phát triển nhanh gấp 3 lần so với các loại thực vật tương tự cùng với bộ rễ phát triển tốt, gây cạnh tranh dinh dưỡng với các loại cây trồng. Chiều cao của cây cũng thường cao hơn cây trồng, điều này làm ảnh hưởng tới việc hấp thụ năng lượng ánh sáng và khả năng quang hợp của cây trồng, làm cản trở việc cây trồng sinh trưởng.
Rễ của cây cũng có thể trở thành vật chủ trung gian truyền virus gây hại cho nhiều loại cây, chẳng hạn nó có thể truyền virus gây bệnh héo rũ gốc ở cây cà chua.
Ngoài ra, nếu cây mọc dại trong ruộng lúa, hạt của Đơn kim có thể bị lẫn với hạt lúa. Các hoạt chất trong hạt cây có thể gây ngộ độc cho con người và gia súc.
Các nghiên cứu khoa học về Đơn kim
Kể từ khi được xác định vào năm 1753, cây này đã nhận được sự quan tâm và nghiên cứu của nhiều nhà khoa học thời bấy giờ. Điều này chủ yếu là do nó được ứng dụng rộng rãi trong y học, thực phẩm và đồ uống. Ngày nay, nhờ sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật hiện đại, người ta đã tiến hành nghiên cứu cây để xác nhận lại những tác dụng được ghi chép trong y học cổ này.
Đáng chú ý nhất trong số này phải kể tới là tác dụng kháng khối u.
Theo các nghiên cứu, Đơn kim là một nguồn dồi dào của chất phytochemical, đặc biệt là flavonoid và polyynes. Các flavonoid thực vật đã được báo cáo là có khả năng chống ung thư, chống viêm, chống oxy hóa và các hoạt tính sinh học khác.
Ngoài các flavonoid chống khối u, polyynes được tìm thấy trong Đơn kim cũng đã được chứng minh là có đặc tính chống khối u. Dựa trên phương pháp phân lập theo hướng hoạt tính sinh học, Wu và các đồng nghiệp đã xác định được hai polyyne aglycones từ phần ethyl acetate của Đơn kim. Theo đó, các polyline này thể hiện hoạt động tăng sinh kháng tế bào đáng kể ở người. Chúng cũng làm giảm sự hình thành mạch(***) và thúc đẩy quá trình chết rụng trong các tế bào nội mô của con người.
Xem thêm nội dung khác tại đây.
