XUYÊN KHUNG, VỊ DƯỢC LIỆU BỔ, GIÚP LƯU THÔNG KHÍ HUYẾT

1. Xuyên khung là dược liệu gì?

Xuyên khung (Ligusticum striatum) là một loài thực vật hay được dùng làm vị thuốc trong y học cổ truyền cũng như trong y học hiện đại ở Việt Nam. Trong cây Xuyên khung có chứa hoạt chất tetramethylpyrazin. Bộ phận dùng làm thuốc là thân rễ. Trong y học cổ truyền, Xuyên khung là một trong những vị thuốc cơ bản, được dùng để chữa nhức đầu, hoa mắt, cảm mạo, phong thấp nhức mỏi, ngực bụng đầy trướng, phụ nữ sau khi sinh bị rong huyết kéo dài.

- Tên thường gọi: Xuyên khung

- Tên địa phương: Cà gai dây, cà vạnh, cà quýnh, cà lù, gai cườm, chẻ nam (Tày)

- Tên khoa học: Ligusticum striatum. Thuộc họ hoa tán Apiaceae.

xuyên khung

2. Đặc điểm thực vật và phân bố

2.1. Đặc điểm thực vật

Xuyên khung là cây thân thảo, cao 30 –120cm. Rễ hình trụ. Thân đơn, ít tạo cành, phần gốc bao bọc trong màng bọc dạng sợi, mọc thành khóm thân cành rỗng, có đốt, thường có từ 7-9 đốt, đốt nổi thành u và có chồi. Lá kép lông chim, mọc sole có khía sâu, màu xanh nhạt, cuống lá có bẹ ôm lấy thân cây, với 4-5 cặp lá chét. Hoa tán ở đầu cành kích thước 5–7cm. Cánh hoa trắng, hình trứng ngược, gốc hình nêm. Quả bế hình trứng thuôn dài, kích thước 3–4mm. Ra hoa và kết quả từ tháng 7 tới tháng 9. Mọc ở các sườn đồi có bóng râm trong rừng trên độ cao 1.500-3.700 m.

xuyên khung

2.2. Bộ phận dùng làm thuốc

Bộ phận dùng làm thuốc là củ của cây. Củ như nắm tay, có mấu không đều, nhăn, đường kính 3-6cm hoặc hơi to. Mặt ngoài mầu nâu vàng, có nhiều mấu vòng tròn hơi lồi, có nhiều vết hình tròn lõm và bướu nhỏ vết của rễ. Vết vỏ không phẳng, mầu trắng xám hoặc trắng ngà, có vằn tròn và chấm điểm đầu nhỏ mầu vàng. Mùi thơm đặc biệt, nồng, vị cay đắng, tê lưỡi.

Thân củ dùng làm dược liệu hình tròn nhưng không theo một quy cách nhất định nào, có nhiều rễ, khi khô vỏ xù xì.

2.3. Đặc điểm sinh thái và phân bố

Xuyên khung có nguồn gốc từ Trung Quốc, được trồng đại trà ở một số vùng núi cao của các tỉnh Hà Giang, Cao Bằng, Sơn La, Lào Cai, Thanh Hóa; Xuyên khung ưa khí hậu ôn hòa mát mẻ quanh năm, nơi có độ cao so với mặt nước biển từ 1000m trở lên, tốt nhất là trên 2000m; Cây ưa đất mầu mỡ, tơi xốp nhiều mùn, tầng canh tác dầy, độ pH từ 6,5-7,5; Cây không ưa đất nặng hoặc nhiều cát trồng không tốt, độ dốc quá lớn, thiếu ánh sáng.

3. Thành phần hoá học

Từ thân rễ Xuyên khung đã tìm ra các hợp chất như tinh dầu, alkaloid, các hợp chất acid phenolic, phthalide lactones và các thành phần khác.

Các hợp chất chính được phát hiện ở thân rễ Xuyên khung là:

+ Tinh dầu: ligustilid, cnidilid, neocnidilid, senkyunolid

+ Alkaloid: Chuanxiongzin, Pelolyfin, Anhydrid

+ Acid phenolic: Ferulic acid, Sedanonic acid, Chrysophanol

+ Phthalide lactones: chuanxiongnolide A, B, ligusticoside A

Từ thân rễ Xuyên khung đã tìm ra các hợp chất như tinh dầu, alkaloid, các hợp chất acid phenolic, phthalide lactones và các thành phần khác.

4. Giá trị sử dụng

Xuyên khung được dùng để chữa nhức đầu, hoa mắt, chữa phong thấp, bệnh phụ nữ khi đẻ xong ra nhiều rong huyết;

Theo đông y của Trung Quốc thì loại cây này được dùng nhiều trong việc chữa trị kinh nguyệt không đều, đau bụng, đau vùng ngực, đau đầu;

Điều trị những bệnh tắc nghẽn mạch não, đánh tan máu cục;

Giúp điều trị bệnh loãng xương, các bệnh về răng miệng, an thần.

5. Công dụng của Xuyên khung

5.1. Theo y học cổ truyền

- Tính vị:

+Theo sách Bản Kinh và Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dược Điển là vị cay, tính ấm.

+ Theo Ngô Phổ Bản Thảo viết “ Hoàng Đế, Kỳ Bá, Lôi Công: vị chua, không độc. Lý Cảo: Tính ôn, nhiệt, hàn”.

+ Trong Đường Bản Thảo ghi vị đắng, cay. Bản Thảo Chính viết thuốc có vị cay, hơi ngọt, khí ấm.

- Theo kinh nghiệm của các thầy thuốc lâu năm thì vị thuốc xuyên khung có tác dụng, giảm đau, lý khí, đuổi phong, hoạt huyết

- Chủ trị các bệnh như kinh nguyệt không đều, đầu nhức, hoa mắt, bụng đầy chướng, bán thân bất toại, chân tay co quắp,..

5.2. Theo y học hiện đại

- Xuyên khung tác dụng với hệ thần kinh trung ương:

Xuyên khung có tác dụng kéo dài tác dụng gây ngủ của chất Barbituric nhưng đồng thời không ảnh hưởng đến tác dụng kích thích của chất Caffeine.

Tinh dầu của Xuyên khung với liều vừa phải có tác dụng ức chế sự hoạt động tại đại não. Đồng thời gây hưng phấn với trung khu vận mạch, hô hấp và sự phản xạ nơi tuỷ sống. Ngoài ra khi dùng thuốc này với liều quá cao sẽ gây tê liệt đại não, trung khu phản xạ tủy sống có thể bị ức chế. Lúc này huyết áp tụt mạnh, nhiệt độ cơ thể có thể giảm nhanh, vận động tê liệt, hô hấp khó khăn và có thể gây chết người.

- Xuyên khung tác động ở hệ tuần hoàn:

Tinh dầu Xuyên khung khi vào cơ thể có tác dụng làm giãn mạch máu ngoại vi, tăng lưu lượng máu ở động mạch vành và hỗ trợ cải thiện tình trạng thiếu oxy cung cấp ở tim. Nếu dùng với liều cao thì sẽ làm hạ huyết áp.

- Tác dụng với mạch máu não:

Xuyên khung có thể hỗ trợ tăng lưu lượng máu ở não, giảm triệu chứng phù não. Bởi vậy nên nó hay được dùng để phòng ngừa thiếu máu não, trị chứng đau nửa đầu, tai điếc bộc phát do thần kinh đồng thời tránh sự hình thành các cục máu đông sau khi cấy da.

- Xuyên khung tác dụng với tiểu cầu:ức chế sự ngưng tập của tiểu cầu và ngăn ngừa hình thành các cục máu.

- Xuyên khung tác dụng với hệ miễn dịch: tác dụng của dược liệu này đối với nhiều loại vi trùng gây bệnh như lỵ sonner, thổ tả, vi trùng sinh mủ, vi trùng thương hàn,..Ngoài ra nó cũng ngăn ngừa phóng xạ, kháng khuẩn, chống nấm ngoài da và các bệnh do thiếu Vitamin E trong cơ thể.

6. Đối tượng sử dụng Xuyên khung

Những đối tượng bệnh lý sau được khuyến khích sử dụng dược liệu Xuyên khung để hỗ trợ điều trị bệnh và tăng cường sức khỏe:

- Người mắc chứng đau đầu thường xuyên.

- Người suy nhược cơ thể, thiếu máu, nhiễm lạnh

- Phụ nữ rối loạn kinh nguyệt, đến kỳ, ra máu không đều.

- Người thường xuyên đau nhức xương khớp.

7. Các bài thuốc có chứa Xuyên khung

- Bài thuốc Tứ vật thang

Công dụng: Bồi bổ khí huyết, hoạt huyết điều kinh.

Chuẩn bị: 6-8g Xuyên khung, 12-24g Thục địa hoàng, 12-16g Bạch thược, 12-16g Đương quy.

Cách làm: Cho các dược liệu trên vào nồi với lượng nước vừa đủ rồi đun sắc lấy nước uống. Chia nước uống ngày 3 lần.

- Bài thuốc chữa rối loạn kinh nguyệt

Chuẩn bị: 20g Xuyên khung, 10g mỗi vị Ích mẫu, Đương quy, Bạch thược, Sung uý tử.

Cách làm: Sắc các dược liệu trên lấy nước thuốc uống trong ngày.

- Bài thuốc giảm đau nhức xương khớp

Chuẩn bị: 10g Xuyên khung, 5g mỗi vị Bạc hà, Bạch chỉ, Tế tân, Cam thảo, Khương hoạt, Phòng phong, Kinh giới.

Cách làm: Đem các dược liệu sắc lấy nước thuốc uống trong ngày.

- Bài thuốc điều trị mụn nhọt

Chuẩn bị: Xuyên khung, Khinh phấn, dầu mè.

Cách làm: Nghiền xuyên khung thành bột mịn rồi trộn chung với Khinh phấn, dầu mè thành hỗn hợp đắp lên chỗ mụn nhọt. Tuyệt đối không được nặn mụn.

8. Những đối tượng sau không nên dùng

- Những người mắc các bệnh lý do âm hư hoả vượng, thượng thực hạ hư như nôn mửa, ho, đổ mồ hôi trộm, khô miệng, khô họng, sốt,..hoặc các bệnh đầy bụng, tỳ hư, chán ăn.

- Người khí thăng, đờm suyễn.

- Phụ nữ ra nhiều huyết ở kỳ kinh nguyệt, âm hư.

- Người mắc các chứng bệnh và xuất huyết da, xuất huyết nội tạng.

- Phụ nữ có thai nên cẩn thận khi dùng.

- Ngoài ra không nên kết hợp sử dụng vị thuốc sau khi dùng Xuyên khung: Hoàng kỳ, Hoàng liên, Hoạt thạch, Sơn thù, Lang độc..

- Không nên quá lạm dụng dược liệu vì có thể gây suy giảm trí nhớ. Tốt nhất là tham khảo ý kiến của các y bác sĩ, thầy thuốc trước khi sử dụng thảo dược này.

Xem thêm bài viết tại đây.

Tags: #dược liệu, #xuyên khung, #cerecaps plus,